Το αλάτι στην διατροφή του ανθρώπου – Αναγκαιότητα μείωσης του στη διατροφή του Έλληνα καταναλωτή

Το αλάτι στην διατροφή του ανθρώπου – Αναγκαιότητα μείωσης του στη διατροφή του Έλληνα καταναλωτή

Γεώργιος Μαράκης, PhD

Ειδικό Επιστημονικό Προσωπικό, Αναπλ. Προϊστάμενος Τμήματος Διατροφής και Προδιαγραφών στον Ενιαίο Φορέα Ελέγχου Τροφίμων και Μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου για Δράσεις Μείωσης Αλατιού του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (European Salt Action Network – World Health Organization)

Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, σχεδόν 2 εκατομμύρια θάνατοι κάθε χρόνο σχετίζονται με υπερβολική κατανάλωση νατρίου (αλατιού). Είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο και αδιαμφισβήτητο ότι η υπερβολική διαιτητική πρόσληψη νατρίου αυξάνει την αρτηριακή πίεση και τον κίνδυνο για καρδιαγγειακά επεισόδια. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) συνιστά λιγότερο από 2 g νατρίου (δηλ. λιγότερο από 5 g αλατιού) την ημέρα από όλες τις διαιτητικές πηγές, για τα άτομα άνω των 16 ετών [1] με στόχο τη μείωση της αρτηριακής πίεσης και του κινδύνου εμφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων, εγκεφαλικού επεισοδίου και στεφανιαίας νόσου. Οι συστάσεις για τα παιδιά (2-15 ετών) είναι ακόμη μικρότερες. Επιπλέον, επιστημονικές μελέτες συσχετίζουν μία δίαιτα υψηλή σε αλάτι και με άλλα προβλήματα υγείας όπως καρκίνο στο στομάχι, οστεοπόρωση και πέτρες στους νεφρούς. Για το λόγο αυτό, η συζήτηση δεν περιστρέφεται γύρω από το εάν πρέπει να μειωθεί το αλάτι στη διατροφή μας, αλλά ποιος είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος να μειωθεί, προκειμένου να σωθούν ζωές.

Σύμφωνα με τη μελέτη Global Burden of Disease, οι κυριότεροι παράγοντες που επιβαρύνουν την υγεία του Έλληνα είναι το κάπνισμα στην πρώτη θέση και η αυξημένη αρτηριακή πίεση στη δεύτερη. Δεν προκαλεί επομένως έκπληξη το γεγονός ότι ο επιπολασμός της υπέρτασης στην Ελλάδα είναι υψηλός τόσο σε ενήλικες και υπερήλικες σύμφωνα με τις μελέτες ΠΑ.ΜΕ.Δ.Υ. και ΥΔΡΙΑ, όσο και σε παιδιά και εφήβους. Σύμφωνα με την Ελληνική Εταιρεία Υπέρτασης τις τελευταίες δεκαετίες έχει διαπιστωθεί αύξηση της συχνότητας υπέρτασης σε παιδιά και εφήβους στην Ελλάδα, γεγονός ανησυχητικό διότι η υπέρταση στα παιδιά προκαλεί βλάβες στο καρδιαγγειακό σύστημα. Σύμφωνα με μελέτη που εκπονήθηκε στην Ελλάδα  με μεθοδολογία προτεινόμενη από τον ΠΟΥ, οι ενήλικες φαίνεται ότι καταναλώνουν νάτριο πολύ περισσότερο από τις φυσιολογικές ανάγκες και τις κατευθυντήριες οδηγίες [2]. Η μέση ημερήσια κατανάλωση αλατιού στην Ελλάδα είναι περίπου 10g, δηλαδή διπλάσια του στόχου που έχει θέσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (<5g). Σύμφωνα με την εθνική μελέτη ΠΑ.ΜΕ.Δ.Υ. τα επεξεργασμένα δημητριακά όπως το ψωμί και τα αρτοσκευάσματα αποτελούν τη σημαντικότερη πηγή αλατιού στη διατροφή του Έλληνα.

Δεδομένου ότι η μείωση του αλατιού είναι μια από τις πιο οικονομικά συμφέρουσες και αποτελεσματικές δράσεις για τη βελτίωση της δημόσιας υγείας, και τα 194 κράτη μέλη του ΠΟΥ έχουν δεσμευτεί να μειώσουν την πρόσληψη νατρίου κατά 30% έως το 2030. Το 2016, η «Στρατηγική μείωσης του αλατιού» εγκρίθηκε από το Διοικητικό Συμβούλιο του ΕΦΕΤ [3] και στη συνέχεια υιοθετήθηκε από το Υπουργείο Υγείας. Αυτή η στρατηγική αποτελεί επίσης μέρος του Σχεδίου Δράσης της Ελλάδας για την ανασύνθεση των προϊόντων τροφίμων. Ο πρώτος πυλώνας της Στρατηγικής αφορά στη συλλογή δεδομένων. Άλλωστε οποιαδήποτε δράση σε εθνικό επίπεδο οφείλει να βασίζεται σε επιστημονικά στοιχεία (π.χ. δεδομένα σχετικά με τις γνώσεις και τις στάσεις των καταναλωτών, την περιεκτικότητα των τροφίμων σε νάτριο, την κατανάλωση αλατιού και τις διαιτητικές πηγές αλατιού). Ο δεύτερος πυλώνας της Στρατηγικής αφορά στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των καταναλωτών σχετικά με το αλάτι η οποία πρέπει να είναι συνεχής, διότι όχι μόνο δεν είναι εύκολο να αλλάξουν οι διατροφικές συνήθειες των ενηλίκων αλλά και οι καταναλωτές συχνά λαμβάνουν αντιφατικές και συγκεχυμένες πληροφορίες για το θέμα αυτό. Ο τρίτος πυλώνας αφορά στον καθορισμό στόχων και τη μείωση της περιεκτικότητας των επεξεργασμένων τροφίμων και γευμάτων σε αλάτι – πυλώνας που αποτελεί προτεραιότητα τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο – ενώ ο τέταρτος πυλώνας αφορά στην παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας των δράσεων. Ευρήματα πρόσφατης μελέτης του ΕΦΕΤ σε συνεργασία με Ελληνικά Πανεπιστήμια και τον ΠΟΥ [4] υποδεικνύουν την ανάγκη επιτάχυνσης των δράσεων ανασύνθεσης των προϊόντων τροφίμων από τις επιχειρήσεις τροφίμων καθώς και τον καθορισμό στόχων και νομοθετικών ορίων σχετικά με την περιεκτικότητα αλατιού στα τρόφιμα.

Ο ΕΦΕΤ έχει υπογράψει στο παρελθόν δύο πρωτόκολλα συνεργασίας – ένα με τη Λέσχη Αρχιμαγείρων Ελλάδος και άλλο ένα με την Ομοσπονδία Αρτοποιών Ελλάδος. Από τη συνεργασία με τη Λέσχη Αρχιμαγείρων Ελλάδας προέκυψε ένας πρακτικός οδηγός για τους καταναλωτές σχετικά με τη χρήση μυρωδικών σε μερικά από τα πιο συνήθη τρόφιμα που γεμίζουν το ελληνικό τραπέζι, ως μέσο μείωσης ή/και αντικατάστασης της χρήσης αλατιού σε αυτά. Οι καταναλωτές μπορούν να κατεβάσουν το φυλλάδιο στο σχετικό σύνδεσμο στην ιστοσελίδα του ΕΦΕΤ https://www.efet.gr/files/fylladioGR.pdf.

Το 2016 υπογράφτηκε πρωτόκολλο συνεργασίας μεταξύ ΕΦΕΤ και Ομοσπονδίας Αρτοποιών Ελλάδας (ΟΑΕ) για μείωση αλατιού σε όλα τα είδη ψωμιού, με ανώτερη τιμή περιεκτικότητας αλατιού 1,2% επί του προϊόντος όπως αυτό διατίθεται στον καταναλωτή. Η δράση αυτή ήταν εθελοντικού χαρακτήρα και οι επιχειρήσεις που πετύχαιναν το στόχο όφειλαν να ενημερώνουν σχετικά την Ομοσπονδία Αρτοποιών Ελλάδας. Παρότι επιστημονικές μελέτες δείχνουν ότι η μείωση αλατιού στο ψωμί είναι εύκολα επιτεύξιμη, δεν επιφέρει αλλαγές στην υπόλοιπη συνταγή και είναι αποδεκτή από τον καταναλωτή, η αποτελεσματικότητα των εθελοντικών πρωτοβουλιών στην Ελλάδα δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Στην προσπάθεια ευαισθητοποίησης των αρτοποιών, οι καταναλωτές μπορούν να έχουν καταλυτικό ρόλο ζητώντας από τους αρτοποιούς ψωμί χαμηλό σε αλάτι.

Άλλα απλά βήματα που μπορούμε να εφαρμόσουμε στην καθημερινότητά μας, ως καταναλωτές, για τη μείωση αλατιού είναι:

• Διαβάζουμε τις ετικέτες τροφίμων και επιλέγουμε ανάμεσα σε ομοειδή προϊόντα, εκείνα με την λιγότερη περιεκτικότητα αλατιού. Εάν ένα τρόφιμο περιέχει μέχρι 0,3 g αλατιού στα 100 g ή ανά 100ml, τότε θεωρείται βάσει της Ευρωπαϊκής Νομοθεσίας με “χαμηλή περιεκτικότητα” σε αλάτι. Για την διευκόλυνση των καταναλωτών στην επιλογή τροφίμων υπάρχουν και οι συγκριτικοί ισχυρισμοί όπου ένα τρόφιμο θεωρείται με “μειωμένη περιεκτικότητα σε αλάτι” εάν έχει τουλάχιστον 25% λιγότερο αλάτι συγκριτικά με παρόμοια προϊόντα που κυκλοφορούν στη αγορά (όπως για παράδειγμα στο τυρί Φέτα με λιγότερο αλάτι).
• Ξαρμυρίζουμε το τυρί φέτα ή τις ελιές που χρησιμοποιούμε στην ελληνική σαλάτα.
• Ξεπλένουμε τις κονσερβοποιημένες τροφές που διατηρούνται σε άλμη πριν τις καταναλώσουμε.
• Κατά την παρασκευή ρυζιού, ζυμαρικών ή άλλων επεξεργασμένων δημητριακών, δεν προσθέτουμε αλάτι.
• Μαθαίνουμε να χρησιμοποιούμε αρωματικά βότανα (φρέσκα ή αποξηραμένα) για να ενισχύουμε τη γεύση των τροφών.
• Προσπαθούμε να περιορίσουμε την κατανάλωση επεξεργασμένων τροφίμων όπως σάλτσες και στιγμιαία τρόφιμα τα οποία είναι πλούσια σε αλάτι. Όσο είναι εφικτό, καταναλώνουμε περισσότερες φρέσκιες ακατέργαστες τροφές.
• Σε εστιατόρια/ταβέρνες και γενικά χώρους μαζικής εστίασης, ζητάμε από τους υπαλλήλους να μην προσθέσουν αλάτι στις σαλάτες σας και τα ορεκτικά μας.
• Προτιμάμε το αλάτι που χρησιμοποιούμε να είναι ιωδιούχο (δηλ. εμπλουτισμένο με ιώδιο) προκειμένου να διασφαλιστεί και η επαρκής πρόσληψη ιωδίου – ένα απαραίτητο για τον οργανισμό θρεπτικό συστατικό. Εξαιρούνται τα άτομα που ακολουθούν ειδικό διαιτολόγιο χαμηλό σε ιώδιο. Ας έχουμε υπόψη ότι το αλάτι Ιμαλαΐων δεν είναι εμπλουτισμένο με ιώδιο.
• Απομακρύνουμε την αλατιέρα από το τραπέζι και δεν προσθέτουμε αλάτι στο φαγητό πριν το δοκιμάσουμε.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. Guideline: Sodium Intake for Adults and Children; WHO: Geneva, Switzerland, 2012; ISBN 978-92-4-150483-6.
2. Vasara E, Marakis G, Breda J, Skepastianos P, Hassapidou M, Kafatos A, Rodopaios N, Koulouri A, Cappuccio FP (2017). Sodium and potassium intake in healthy adults in Thessaloniki greater metropolitan area – The Salt Intake in Northern Greece (SING) Study. Nutrients, 9, 417 https://doi.org/10.3390/nu9040417
3. Hellenic Food Authority. Salt Reduction Strategy 2016-2020 https://www.efet.gr/files/stratigiki_meiosis_alatiou.pdf
4. Marakis G, Marques Domingues A, Crispo A, Magriplis E, Vasara E, Kontopoulou L, Triantafyllou C, Skepastianos P, Papadopoulou SK, Rodopaios NE, Hassapidou M, Zampelas A, Cappuccio FP, Breda J (2023). Pertinence of salt-related knowledge and reported behaviour regarding salt intake in adults: A cross-sectional study. Nutrients, 15(19), 4114 https://doi.org/10.3390/nu15194114